Mini-college Eergerelateerd geweld

‘Geweld uit naam van de familie-eer is in ons land geen marginaal verschijnsel’

Lees hier het interview in PDF.

Janine Janssen kan er niets aan doen: overal ziet ze haar werk voorbijkomen, soms zelfs in pyjama. De onderzoeker, lector, bijzonder hoogleraar en deskundige op het gebied van eergerelateerd geweld houdt zich al meer dan twintig jaar bezig met dit thema en nog altijd laat het haar niet los. Met dit mini-college neemt ze ons mee in het hoe en wat van eergerelateerd geweld.

Om te beginnen: wat verstaan we eigenlijk onder eergerelateerd geweld?
‘Eergerelateerd geweld is geestelijk en lichamelijk geweld dat wordt ingezet om de eer van een familie te beschermen of te herstellen. Voor families in bepaalde culturen is het hebben van familie-eer van groot belang; het geeft ze positie in de eigen gemeenschap. Zodra de goede naam van een familie in het geding komt, dan verwacht die gemeenschap dat de familie in kwestie de eer herstelt.’

Hoe raakt de eer binnen deze families beschadigd?
‘Dat kan door verschillende dingen gebeuren. Het aangaan van relaties is een belangrijk punt, omdat daarmee de banden tussen twee families versterkt worden. Huwelijken worden niet als iets van twee individuen gezien, maar als een verbond tussen twee families. Om te kunnen trouwen, moet de goede naam van de familie intact zijn. Dat kan onder meer inhouden dat verwacht wordt dat de bruid nog maagd is. Seks buiten het huwelijk is vaak problematisch. Ook worden andere dan heteroseksuele relaties lang niet altijd geaccepteerd en als een smet op de goede naam gezien. Als iedereen zich met de huwelijkssluiting bemoeit, dan is het ook niet vreemd dat als er een scheiding op handen is, die geaccepteerd moet worden door beide families. Verder kan het weigeren van het meedoen aan eergerelateerd geweld tegen een ander, worden gezien als schending. Vooral jongens en mannen wordt nogal eens verzocht om de eer te herstellen, en als je dan weigert kan dat een reden zijn om zelf slachtoffer te worden.’

Als de eer van een familie dan eenmaal beschadigd is, hoe wordt die eer dan doorgaans hersteld?
‘Dat verschilt per cultuur. Er kan een huwelijk gearrangeerd worden, of iemand kan uit de eigen familie worden verstoten. Er wordt ook veel psychisch geweld gebruikt, zoals iemand vernederen, bedreigen en intensief controleren. Meisjes en vrouwen die ongehuwd zwanger raken, kunnen onder druk gezet worden om abortus te plegen. Het kan ook voor komen dat het kindje als een smet op de goede naam van de familie wordt gezien. In de eerzaken die de politie onder ogen krijgt, is vaak gedreigd met geweld of is er zelfs geweld gebruikt. In de meest ernstige gevallen gaat het om zaken met dodelijke afloop.’

Wat is het verschil tussen eergerelateerd geweld en huiselijk geweld?
‘Belangrijk om te onthouden is dat het bij eergerelateerd geweld altijd om groepsdruk gaat. De ring om de familie heen speelt een belangrijke rol bij de keuzes in het leven van mensen. We noemen dit ook wel de extended family, bestaande uit de ooms, tantes, neven, nichten, oudooms, oudtantes en noem maar op. Zij hebben grote invloed op de keuzes die iemand maakt, zoals de partnerkeuze. Het gaat bij eergerelateerd geweld dus om een groepsconflict. En dat gaat verder dan: persoon A heeft ruzie met persoon B – wat het gelijk ook veel complexer maakt, want er zijn meer actoren en de veiligheid van meer mensen is in het geding.’

Zijn er cijfers beschikbaar over hoe vaak eergerelateerd geweld in Nederland voorkomt?
‘Bij het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld (LEC EGG) zien we zo’n 600 zaken per jaar, maar dat zijn de meest ernstige zaken waarbij de politie is betrokken. Exacte cijfers van de volledige omvang van de problematiek zijn er niet; ook omdat we lang niet alles zien. Eergerelateerd geweld vindt, net als huiselijk geweld en kindermishandeling, achter de voordeur plaats. Deze families zijn bovendien enorm gesloten als het gaat om het buiten hangen van de vuile was; ze zoeken vaak geen hulp. Daarnaast speelt een deel van de problematiek zich in het buitenland af; denk aan de meisjes die worden uitgehuwelijkt aan een neef in het land van herkomst van de familie.’

Neemt eergerelateerd geweld in ons land toe, met bijvoorbeeld de migratiestroom als gevolg van bijvoorbeeld oorlog?
‘Het is moeilijk om daar harde uitspraken over te doen, omdat alleen het LEC EGG een registratie heeft. En daar komen vooral de zware zaken binnen. Wat we wel zeker weten, is dat geweld uit naam van de familie-eer in ons land geen marginaal verschijnsel is. Het speelt zich niet alleen af onder eerste generatiemigranten, maar ook onder groepen die al generaties in Nederland zijn. Internationaal gezien is het belangrijk dat we oog houden voor de relatie tussen armoede en huwelijkspolitiek. Een huwelijk is immers een verbond tussen twee families. Daarmee wordt het netwerk en vangnet verstevigd, waarop mensen een beroep doen bij tegenslag in het leven. Organisaties als UNICEF nemen een stijging van kindhuwelijken waar door toenemende armoede. Dat houdt dus ook relatie met de eerproblematiek.’

Als we het over familie-eer en eergerelateerd geweld hebben, denken we vaak aan gezinnen met een migratieachtergrond. Speelt dit ook in van oorsprong Nederlandse gezinnen?
‘Ja, dat kan zeker. Dan gaat het vooral om gemeenschappen met een sterk gesloten karakter waarbij groepsdruk een grote rol speelt. We kennen voorbeelden van problemen rondom het accepteren van homoseksualiteit in bepaalde orthodoxe religieuze gemeenschappen. Verschil is dat we in deze gemeenschappen niet zeer zwaar fysiek geweld zien, maar juist componenten van psychisch geweld, zoals sociale uitsluiting. Iemand wordt dan verstoten uit de gemeenschap en eigenlijk sociaal doodverklaard. Dit heeft een enorme impact op de persoon in kwestie. Het gaat hier om iets heel wezenlijks: als je geen onderdeel meer mag uitmaken van je familie, je gemeenschap, omdat je bent wie je bent, dan is dat dramatisch. Mensen die dit overkomt voelen zich echt geamputeerd, en vreselijk eenzaam.’

In de media zien we vaak de zaken waarbij meisjes en vrouwen iets wordt aangedaan, bijvoorbeeld omdat ze stiekem een relatie hebben of omdat ze willen scheiden. Kunnen jongens en mannen ook slachtoffer worden van eergerelateerd geweld?
‘We zien dat vrouwen meer risico’s lopen, maar er zijn zeer zeker ook jongens en mannen die slachtoffer worden, en zelfs gedood worden. Ook zij kunnen in de problemen komen als ze bijvoorbeeld voor een partner kiezen die thuis niet geaccepteerd wordt of als uitkomt dat ze homoseksueel zijn. Zij zijn, net als meisjes, soms op jonge leeftijd al aan iemand beloofd, en als je dan ineens met een ander liefje komt aanzetten, dan is dat een groot probleem.’

En hoe zit dat met jongens en mannen die weigeren om geweld uit te oefenen om de eer van de familie hoog te houden?
‘Als de goede naam van een familie in het gedrang komt, dan wordt vaak van de jongens en mannen verwacht dat ze orde op zaken stellen. Door bijvoorbeeld hun zusje te controleren, of erger. Het komt voor dat die mannen dan zeggen: dat ga ik niet doen. Op zo’n moment kan het geweld ook tegen hen keren. Besef goed dat het hier niet altijd om volwassen mannen gaat, het kan ook zijn dat een jongen van zestien zijn twintigjarige alleenstaande zus moet gaan controleren. Het is van belang dat we in de hulpverlening aan deze gezinnen meegeven dat het hier volgens het Nederlands recht nog gaat om een kind. In bepaalde culturen wordt namelijk niet gekeken naar de biologische leeftijd. Een vrouw van twintig die niet gehuwd is en geen kinderen heeft, kan als een kind worden gezien, terwijl haar veertienjarige broertje als man wordt beschouwd en dus ook mannentaken krijgt opgedragen.’

Waarom is de eer van deze families eigenlijk zo belangrijk dat ze overgaan tot geweld op hun eigen kinderen?
‘Als ik me misdraag, dan denk je misschien: nou, die Janine is een trut, maar die zus van haar is wel leuk. Daar waar de familiegroep zo belangrijk is, zien we iets anders: die Janine deugt niet, dus die hele familie zal wel niet deugen. Dus als iemand zich misdraagt, is het belang om diegene tot orde te roepen heel groot – je redt er de familie mee. Doe je er niets aan, dan word je met de nek aangekeken en dan komen mensen misschien niet meer naar jouw winkel toe, of je kinderen zijn ineens onhuwbaar. Deze families zijn afhankelijk van hun netwerk; zonder dat overleven ze niet, is de gedachte. Vanuit de antropologische benadering denken we dat de familie-eer belangrijk is geworden in gebieden waar mensen van oorsprong niet van de overheid op aan konden. Wat als je niet kunt werken, je arm ben, ziek bent, noem maar op… Dan is familie die voor je zorgt van levensbelang, en dat betekent dat je kritisch moet zijn en moet herstellen wat er te herstellen valt.’

Wat kunnen we als artsen en andere zorgverleners in Nederland doen om eergerelateerd geweld in ons land te signaleren en tegen te gaan?
‘Voorop staat is dat je enig besef hebt van de grenzen van je eigen kennis. Je moet je ook willen verdiepen in het voor jou onbekende. En ja, ik hoor mensen denken: wéér iets waar ik me op moet inlezen. En dat snap ik hè, ik kan me voorstellen dat je liever een leuke thriller meeneemt op vakantie dan mijn schrijfsels over eergerelateerd geweld. Maar je hoeft niet alwetend te zijn. Lees eens een checklist of een artikel. Dat kan je enorm helpen en je raakt er niet overspannen van. Je moet willen snappen hoe deze families in elkaar steken. En dat bij ieder gezin opnieuw onderzoeken, want de ene familie is de andere niet. Wie neemt de beslissingen? Waar hechten deze mensen aan? Hoe kijken ze naar de wereld? Blijf kritisch kijken en heb een open mind. Niet denken: ik weet het allemaal wel en ik doe het op mijn manier. Want daarmee kun je mensen die hulp nodig hebben enorm in de problemen brengen.’

Kun je daar een voorbeeld van geven?
‘Deze mensen zijn vaak doodsbang dat geheimen uitkomen. Ik lag zelf eens in het ziekenhuis en ik zag daar, in mijn pyjama, de casuïstiek zo aan me voorbij trekken. Zo hoorde ik het verhaal van een meisje dat ongehuwd zwanger was, dat zei tegen de verpleging: vertel het alsjeblieft nog niet tegen mijn vader, hij denkt dat ik irritatie in mijn maag heb. Als je dan als professional gaat denken dat het je plicht is om die ouders te bellen om de zwangerschap van hun dochter met ze te bespreken, dan kan het zo maar zijn dat je het leven van dit meisje en haar ongeboren kindje ernstig in gevaar brengt. Je moet altijd de veiligheidsaspecten in de gaten houden. Je moet eerst weten hoe die familie in elkaar zit.’

Zijn er meer zaken waarop we als zorgprofessionals kunnen letten als het gaat om de hulp aan deze kinderen en hun gezinnen?
‘Belangrijk is dat je het kind in kwestie niet geïsoleerd ziet. Wil je iets voor een kind betekenen, dan moet je systemisch werken, dus in de context van die extended family. Maak een sociale kaart van de familie: wie spelen een rol en op welke manier? Daarnaast is het belangrijk om in gesprek te blijven. Vraag naar hoe de families in elkaar zitten en hoe over bepaalde onderwerpen wordt gedacht. Vergeet niet dat eer op zich niet slecht is; je kunt het ook ontlenen aan positieve dingen. Dus ga daar het gesprek eens over aan. Zo houd je de discussie in de groep zelf ook gaande over wat eer nu eigenlijk is. En: blijf voorlichten. Geef bijvoorbeeld informatie over hoe ons systeem werkt, en welke regels hier gelden.’

Zijn deze families voldoende bereid om het gesprek aan te gaan?
‘Wel als je het goed aankleedt. Het gaat erom dat je open vragen stelt, mensen voldoende de ruimte geeft, en niet voor ze invult. Probeer oprecht te onderzoeken wat er gaande is. Waar ben je bang voor? Wat is het ergste wat kan gebeuren? Wie heeft hier kennis van? Weest betrouwbaar en laat zien dat je snapt en wilt snappen wat er in hun cultuur belangrijk is. Vooral bij zaken rondom gynaecologie en seksualiteit is voorzichtigheid gepast; die voer je niet even in het bijzijn van andere familieleden.’

Is eergerelateerd geweld eigenlijk te voorspellen? Kun je als arts een signalerende rol spelen?
‘Algemene signalen zijn lastig te noemen, ook omdat het per familie heel erg kan verschillen. Om eergerelateerd geweld te kunnen voorspellen heb je een heel breed beeld van de situatie nodig. Je moet weten waar de mensen over vallen, waar conflicten over zijn. En dan moet je dat analyseren. Dat vraagt maatwerk. Het is altijd goed om hierin de expertise in te schakelen van de specialisten van de politie en Veilig Thuis.’

Je hebt in de voorbije twintig jaar heel wat casuïstiek voorbij zien komen. Welke casussen rondom eergerelateerd raken jou zelf nog het meest?
‘Vooral die waarbij minderjarigen betrokken zijn. Meisjes die verliefd zijn, hun maagdelijkheid verliezen… Maar ook kinderen die niet in de echt geboren worden en als vlek worden gezien. Dat is vreselijk. Wat ik ook problematisch vind is als jonge mensen in de rol van volwassenen worden geduwd. Dat een minderjarige jongen de gangen van zijn moeder of zus moet nagaan. Het gaat hier wel om kinderen, die deze gebeurtenissen en de daarbij komende spanning en stress de rest van hun leven meenemen. Dat kan nooit goed zijn.’

Valkuilen

De aanpak van eergerelateerd geweld komt heel precies. Welke valkuilen zijn er op dit gebied? We noemen er drie.

• Generaliseren
  Janssen: ‘Als Henk en Ingrid ruzie hebben, dan is dat huiselijk geweld, maar als Hassan en Fatima ruzie hebben, dan zal het wel eergerelateerd geweld zijn. Er wordt ook wel gedacht dat eergerelateerd geweld alleen speelt bij lager opgeleide gezinnen, of bij alle gezinnen met een migratieachtergrond. Zo simpel is het niet.’

• Je eigen ideeën over goed en niet goed op de situatie plakken.
  Janssen: ‘Als je bij een familie denkt: wat een belachelijke toestand, dan mag je je afvragen of je geschikt bent als arts’.

• Familieleden laten tolken, en in het bijzonder kinderen.
  Janssen: ‘Doe het niet, want je brengt mensen hiermee in een lastig parket. Maak gebruik van de Tolkentelefoon. Dat werkt heel goed.’

Valkuilen voorkomen? Bekijk dan vooral ook de checklist van het LEC EGG.

Meer informatie over eergerelateerd geweld

• Eergerelateerd geweld voor professionals, met daarop ook de checklist.
• Focus op eer, handboek van Janine Janssen.
• Diverse publicaties over eergerelateerd geweld

Over Janine Janssen
Prof. dr. Janine Janssen is hoofd onderzoek van het Landelijk Expertise Centrum Eer Gerelateerd Geweld (LEC EGG) van de nationale politie. Daarnaast is ze lector Veiligheid in Afhankelijkheidsrelaties aan Avans Hogeschool en de Politieacademie en bijzonder hoogleraar Rechtsantropologie aan de Open Universiteit. Ze houdt zich al meer dan twintig jaar bezig met het thema eergerelateerd geweld.

30 mei ’24